Khu danh thắng Tây Thiên nằm ẩn mình trong lòng chảo rừng nguyên sinh Tam Đảo, tại trung sơn điểm giữa các huyết mạch quốc gia gồm Đền Hùng của nhà nước Văn Lang thời các vua Hùng dựng nước, Hoa Lư của cố đô nước Đại Việt, núi Tản – Sông Đà, các trụ xứ phật giáo thâm uy như Chùa Hương, Yên Tử; tất cả tạo nên một thế phong thủy vững chãi dựa vào mạch núi thiêng tỏa ra đồng bằng rộng mở và tràn xuống phương Nam, hướng về biển lớn.

Tên gọi Tây Thiên mang ý nghĩa là “nơi các nhà sư Tây Thiên (Ấn Độ) tu hành”, được đặt để ghi nhớ giáo đoàn đầu tiên tới từ Ấn Độ vào Việt Nam truyền đạo.

Tương truyền, vào thế kỷ III trước công nguyên, phái bộ thứ tám của vua A Dục đã tới nơi đây hoằng dương Phật pháp, thấy cảnh núi rừng u tịch và trang nhã, có suối chảy nước trong, thác ghềnh, non cao, rừng rậm đã chọn nơi đây dựng lều làm chốn nghỉ chân, xây dựng thành Nê Lê và chùa Địa Ngục.

Tới thời Trần, Tây Thiên là một trong những trung tâm Phật giáo thâm uy giống như Yên Tử và Đông Triều. Các địa danh khác như Suối Giải Oan, suối Trường Sinh, chùa Đồng Cổ, rừng thông già đại thụ là nơi nhiều đời cao tăng tu tập, hành trì và viên tịch. Người ta cũng đã tìm đc 3 bia mộ đá và di cốt của Giác Linh Ngã Thiền Sư, Võng Sơn Thiền Sư, Cúc Khê Thiền Sư. Ngoài ra còn nhiều nền chùa cổ và các di chỉ hiếm hoi dưới nền đất rừng Tây Thiên được ghi lại trong sách Kiến Văn Tỉ Lục của Lê Quý Đôn.

Quần thể khu di tích danh thắng Tây Thiên được coi là một trong những nơi phát tích của Phật giáo Việt Nam và là nơi thờ tự chính Quốc Mẫu Tây Thiên, một trong hai vị Quốc Mẫu được sắc phong từ thời Hùng Vương dựng nước, có công giúp Vua dẹp giặc, mở mang bờ cõi, thống nhất giang sơn, dạy dân trồng lúa, giữ lửa trong buổi bình minh của dân tộc.

Với mỗi người, chuyến hành hương Tây Thiên có thể là đến thăm, có thể là sự trở về, song cả hai hành trình đều tràn ngập niềm hỷ lạc, an bình tự tại. Cảnh sắc thiên nhiên sơn kỳ thủy tú, hùng vĩ, thanh bình và ngoạn mục đẹp trong từng giây, từng khoảnh khắc. Đó là cảnh núi rừng nguyên sơ, là những ngôi Cổ tự, Thảo am Tịnh thất cheo leo trên độ cao ngút ngàn hay nguồn Bát Nhã tuyền róc rách ca lên khúc nhạc hoàn hương từ vô thủy. Xa xa dòng Thác Bạc trắng xóa như dải ngân hàng vắt mình thả xuống từ trời cao xanh thẳm tạo nên một bầu không khí thanh bình.

Hành trình tham quan khu danh thắng Tây Thiên bắt đầu từ Đền Trình dưới chân núi. Để đến được nơi thờ Quốc Mẫu Tây Thiên, khách hành hương phải dâng lên một mâm lễ vật, báo cáo với thần linh thổ địa, chư vị Thánh Phật sự viếng thăm của mình, cho được an lành thanh sạch đi vào vùng đất thiêng rồi mới tiếp tục cuộc hành trình. Trước cửa đền là cây đa chín cội sừng sững, như thách thức với thời gian.

Sau đền Trình, du khách sẽ vượt qua một quãng đường hơn 1km rợp bóng cây xanh mát, vượt qua khe Trường Sinh để lên tới đền Cậu, đền Cô, suối Giải Oan và giếng cổ…Đi thêm một đoạn sẽ lên đến Tịnh thất Tây Thiên. Đây là địa điểm tu hành của các ni cô phái Mật tông Tây Tạng. Du khách sẽ cảm nhận được sự huyền bí của thiên nhiên với suối chảy rầm rì, rừng sâu u tịch, mây nước hiền hòa và không gian thanh tịnh; được chìm đắm và thăng hoa trong những thanh âm của các pháp cụ cùng tiếng đọc kinh của các ni cô, du khách sẽ thực sự thấy lòng mình thư thái.

Địa điểm cuối của chuyến hành hương là khu đền Thượng. Đền Thượng là nơi thờ Quốc Mẫu Tây Thiên, vị thần chủ của Tây Thiên và nữ chúa vùng đất Tam Đảo.

Kết thúc tham quan về đền Quốc Mẫu Tây Thiên, du khách có thể tiếp tục vào tham quan Thiền Viện. Tại đây, các nhà khoa học đã tìm thấy hàng ngàn hiện vật có niên hiệu từ thời Lý, Trần, Lê, Mạc, Nguyễn và các di chỉ khảo cổ về Phật giáo minh chứng rõ thêm về chốn tổ Phật giáo nơi đây. Đầu xuân nào, Thiền Viện Tây Thiên cũng đón hàng vạn Phật tử, du khách trong và ngoài nước về đây hành hương, thắp hương khấn Phật và thưởng ngoạn cảnh đẹp của núi rừng Tây Thiên.

Từ lâu Tây Thiên đã trở thành một điểm hẹn du lịch tâm linh thú vị cho đông đảo du khách nhờ có cảnh quan sơn thủy hữu tình, địa thế “long chầu, hổ phục”… Hiện nay, Tây thiên đã và đang được trùng tu tôn tạo hệ thống đền, chùa, thảo am… từng bước khẳng định vị trí của một trung tâm tín ngưỡng giao thoa giữa văn hóa Phật giáo và tín ngưỡng thờ Mẫu mà không làm mất đi vẻ đẹp cổ xưa vốn có. Vẻ đẹp ấy đã được lưu danh trong những câu ca “Ai lên ngắm cảnh Tây Thiên, mải mê thưởng ngoạn chớ quên đường về”. Thật may mắn cho ai từng được đến Tây Thiên để khám phá những điều huyền bí và linh thiêng của vùng đất này cũng như thỏa ước nguyện về một cuộc sống an lành, hạnh phúc.